ŚREDNIOWIECZE

Średniowiecze

termin określający epokę historii i kultury europejskiej od końca starożytności (V w.) Do XV w.; podział ten wprowadzili humaniści włoscy XV-XVI w., którzy uformowali wyobrażenie „wieków średnich” (media aetas) jako mrocznego okresu, oddzielającego czasy im współczesne od świetnej epoki starożytności; periodyzację tę spopularyzował Ch. Keller (Cellarius) w XVII w. Za umowną granicę między epoką starożytności i średniowiecza przyjmuje się, z punktu widzenia kultury i filozofii, rok 529 - datę zamknięcia Akademii Platońskiej przez cesarza Justyniana I Wielkiego, z punktu widzenia historii politycznej zaś - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476). Określenie granic końca epoki średniowiecza jest utrudnione przez nierównomierność rozwoju kultury w różnych obszarach., np. XV w. we Włoszech to już pełnia odrodzenia, we Francji - raczej faza przejściowa między średniowieczem a renesansem, a w krajach środkowowschodniej Europy - jeszcze okres dominacji średniowiecznej formacji kulturowej.

Periodyzacja.

W dziejach wieków średnich Zachodu zazwyczaj wyodrębnia się średniowiecze wczesne (koniec V-koniec X w.) oraz dojrzałe, które rozpoczęło się u progu 2. tysiąclecia, a szczytowy rozwój przeżywało w XII-XIII w., przypadało więc w zachodniej Europie na czasy rozkwitu feudalizmu; okres od XIV w. przyjmuje się za schyłek średniowiecza, a zarazem początek formowania się nowego systemu kultury. Dojrzałe średniowiecze - sprzyjające kształtowaniu się państw i narodów, wypełnione zmaganiami odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem o sprawowanie uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim, będące areną ekspansji mieszczaństwa i kultury miejskiej, rozsadzających z wolna hierarchiczny porządek społeczny, rozdzierane sprzecznymi tendencjami niemal we wszystkich dziedzinach życia - stało się okresem umocnienia duchowej jedności świata zachodniego i ostatecznego wykrystalizowania się uniwersalnej kultury. Wyrosła ona z przyswojonych i swoiście przetworzonych źródeł starożytności grecko-rzymskiej, zespolonych z tradycją chrześcijańską. 

Średniowiecze i chrześcijaństwo.

Zachodniego średniowiecza nie można oderwać od dziejów chrześcijaństwa, mającego instytucjonalne oparcie w Kościele i w poważnym stopniu kształtującego uniwersalistyczne oblicze ówczesnej kultury. Po edykcie mediolańskim (314) kolejnym momentem przełomowym było powstanie (754) Państwa Kościelnego. W ciągu dalszych wieków, mimo dramatycznych wstrząsów i pęknięć wewnętrznych (m.in. 1054 schizma wschodnia, ruchy heretyckie, niewola awiniońska papieży, wielka schizma na Zachodzie), Kościół stawał się potęgą nie tylko religijną, ale również kulturalną, ekonomiczną i polityczną, mającą ogromny wpływ na kształtowanie mentalności zbiorowej i kultury średniowiecznej. Istotna rola przypadła ruchowi monastycznemu, przeszczepionemu na Zachód z południowo-wschodnich obrzeży Morza Śródziemnego (Egipt, Syria, Palestyna). Po okresie rozwoju wczesnych orientacji monastycznych (z wyraźną dominacją monastycyzmu iroszkockiego w V-VIII w.) zdecydowaną przewagę osiągnęli benedyktyni, których duchowość wywarła silny wpływ na kulturę średniowiecza; później znaczne zasługi w rozwoju kultury położyli cystersi; w XIII w. dzieło upowszechniania założeń wiary, nauki i kultury podjęły zakony żebrzące, gł. dominikanie oraz franciszkanie.